Vrouwen in de oertijd: lekker jagen

Wat deden vrouwen in de oertijd? Nou, hetzelfde als mannen. Inclusief jagen, vechten en grotschilderingen maken. Het meest recente bewijs voor vage rolpatronen komt van wetenschappers van de universiteiten van Arizona en California. Ze ontdekten een graf in de Andes met daarin het skelet van een vrouw en allerlei voorwerpen die nodig zijn om te jagen.

Het beeld van man de jager en de vrouw als marginale figuur met kindertjes in een grot is hardnekkig. Populaire auteurs blazen zulke denkbeelden steeds nieuw leven in, om met een beroep op stereotiepe rolpatronen in de oertijd te verklaren waarom we het normaal moeten vinden dat de politiek en de economie gedomineerd worden door witte mannen uit sociaal hogere klassen. Alsof dat een soort natuurwet zou zijn want kijk, man de jager.

De wetenschap laat echter niets heel van zo’n beperkte kijk op het verleden. In hun boek De Onzichtbare Vrouw toonden Olga Soffer, Jack Page, en J. Adovasio al aan dat het beeld van de vrouw in de grot, passief met haar kindertjes wachtend op de terugkeer van hun man, uit de koker komt van negentiendeeeuwse mannen. Deze geleerden hadden een Victoriaanse mentaliteit en projecteerden hun ideeën over wat mannen en vrouwen behoren te doen op de archeologie en de geschiedenis.

Ook nu nog kampen archeologen en andere wetenschappers met die seksistische erfenis. Toen archeologen het circa 9000 jaar oude graf in de Andes vonden, dachten ze meteen aan een man met hoge status:

All signs pointed to the discovery of a high-status hunter. “Everybody was talking about how this was a great chief, a big man,” says archaeologist Randy Haas of the University of California (UC), Davis. Then, bioarchaeologist Jim Watson of the University of Arizona noted that the bones were slender and light. “I think your hunter might be female,” he told Haas.

En dat bleek na nader onderzoek ook zo te zijn. Hetzelfde gebeurt met vrouwen die vechten. Kan niet. Dat zijn mythes. Vind je een graf met een wapen erin, dan is het altijd van een man. Nee dus. Onder andere bij de Vikingen behoort een graf met een zwaard in bijna de helft van de gevallen toe aan een vrouw. Grotschilderingen? Moeten mannen zijn want een geniale kunstenaar is een man. Nee dus, waarschijnlijk maakten vrouwen driekwart van de grotschilderingen.

Dat vrouwen net zo goed jagen als mannen blijkt ook als je kijkt naar jagers- en verzamelaarsculturen uit de moderne tijd. Zo jagen Aboriginal vrouwen in Australie nog steeds op klein wild in de woestijn – en recent onderzoek wijst uit dat ze al vroeg Dingo’s socialiseerden om hen te helpen bij de jacht.

Kortom, we weten nog steeds heel veel niet over de oertijd, maar de bewijzen voor zeer losse of zelfs niet bestaande rolpatronen stapelen zich op.

Tweede sekse begon circa 8000 jaar geleden

Archeologen in Spanje onderzochten ruim 500 graven uit het neolithische tijdperk, en kwamen erachter dat er aanwijzingen zijn voor een beginnende dominantie van mannen. Mannen kregen anderhalf keer vaker een formeel graf dan vrouwen en kinderen. Vaak vertoonden hun skeletten tekenen van geweld en kregen ze wapens mee in hun graf. Ook komen mannelijke figuren in dit tijdvak vaker voor op grotschilderingen dan vrouwelijke figuren. Opnieuw meestal in verband met oorlog voeren of jagen. De archeologen zien hiervoor bewijs dat de dominantie van mannen samenhangt met maatschappelijke ontwikkelingen, niet met genen, en dat die dominantie ook weer teruggedrongen kan worden.

Het onderzoek werd uitgevoerd door Marta Cintas-Peña en Leonardo García Sanjuán, archeologen van de Universiteit van Seville. De mannelijke dominantie in Spanje was in het neolithische tijdperk, 8000 jaar voor Christus, nog niet heel sterk, merkten ze. De meest rijkelijk versierde graven met mooie giften bevatten zowel skeletten van mannen als vrouwen, dus als het gaat om een hoge sociale status konden vrouwen ook sterke posities innemen en een formeel graf ”winnen”.  Maar de eerste signalen voor de tweede sekse zijn daar, bij de Spaanse graven, signaleren Cintas-Peña en García Sanjuán. Niet vastgelegd in teksten, maar zichtbaar gemaakt in de fysieke overblijfselen van een prehistorische beschaving

Bij hun onderzoek borduurden Cintas-Peña en García Sanjuán voort op werk van Gerda Lerner. Deze Amerikaanse historica zette vrouwengeschiedenis in de V.S. op de kaart en deed onder andere onderzoek naar vertaalde kleitabletten uit samenlevingen van 2000 jaar geleden, zoals Mesopotamië.

De teksten van kleitabletten gaan vaak over wetgeving en handel. Ze maken duidelijk dat de sociale positie van vrouwen gestaag verslechterde. De vroegste kleitabletten tonen aan dat vrouwen handel konden drijven op de markt, een sterke positie hadden in huwelijken, en als priesteres leidersrollen in de maatschappij op zich konden nemen, ontdekte Lerner. Naarmate de tijd vorderde verdwenenen echter steeds meer rechten en werden vrouwen steeds vaker willoze instrumenten in handen van mannen.

In haar boek The Creation of Patriarchy legt Lerner onder andere de link met oorlog, waardoor mannen steeds meer macht kregen (iets wat ook de Spaanse archeologen signaleren). In Mesopotamië leidde oorlog ook tot de komst van slavinnen en concubines. De tweederangs status van die vrouwen tastte de algemene status van vrouwen steeds verder aan. Dit gebeurde in een tijdvak waarin de samenleving steeds gelaagder werd, met een steeds duidelijker verschil tussen arm en rijk. De rijkdom en de slaven kwamen steeds vaker terecht bij een mannelijke elite en vrouwen verloren steeds meer terrein. Uiteindelijk konden alleen priesteressen nog een beetje zeggenschap houden over hun eigen leven. Zelfs dat brokkelde af toen mannelijke goden de plek van godinnen innamen.

Maar nogmaals, deze ontwikkeling was sociaal, het gaat hier niet om een biologische vanzelfsprekendheid. Dit blijkt ook uit ander archeologisch onderzoek. Zo kende het gebied wat nu delen van midden en zuid-Duitsland omvat, de zogenaamde Hallstadt cultuur. Tussen 750 en 450 jaar voor Christus troffen archeologen in de mooiste graven met de meest indrukwekkende grafgiften alleen mannelijke skeletten aan. In de periode daarna, vanaf circa 480 tot circa 380 voor Christus sloeg dat echter radicaal om. De mannen verdwenen en in alle elite graven van die tijd lagen opeens vrouwelijke skeletten.

Je ziet ook opvallende verschillen per gebied. Zo beschrijft James Whitley de situatie in Griekenland in de ijzertijd. In de meeste gebieden krijgen mannelijke krijgers alle aandacht, met specifieke vormen van begraven, wapens als grafgift, en opvallende tekens in het landschap, zoals grafheuvels. Daarnaast troffen archeologen vooral skeletten van kinderen aan. In het symbolische landschap (zie de link, pagina 220) hebben vrouwen geen eigen plek, alleen als een soort onbeduidende tussencategorie, tussen de mannelijke krijger en kinderen in.

Behalve de stadstaat Athene. Daar vinden wetenschappers in diezelfde periode wel degelijk vrouwengraven, met tekenen van een goed ontwikkelde ”vrouwelijke” symboliek. Sterker nog, lange tijd waren de vrouwengraven uit de tiende en negende eeuw voor Christus spectaculairder dan de mannengraven – uitgebreidere versieringen, rijkere grafgiften, mooiere locaties voor de laatste rustplaats, signaleert Whitley (pagina 221 en verder).

De graven blijven bestaan tot de achtste eeuw voor Christus. Dan verdwijnen ook in Athene de rijkelijk versierde elite graven voor vrouwen en blijven alleen de macho mannen en de kinderen over als zichtbare vertegenwoordigers van de gemeenschap in het hiernamaals. Vrouwen komen alleen nog voor op geschilderde of gebeeldhouwde taferelen, als rouwende figuur of als monster. Pas vanaf de zesde eeuw komen archeologen weer vrouwengraven tegen, en dan betreft het vooral jonge vrouwen, wellicht maagden (p. 229-230).

Kortom, de status van vrouwen veranderde, verschilde per tijdvak, en was lange tijd, in jagers-verzamelaarsculturen, gelijk aan die van mannen:

A study has shown that in contemporary hunter-gatherer tribes, men and women tend to have equal influence on where their group lives and who they live with. The findings challenge the idea that sexual equality is a recent invention, suggesting that it has been the norm for humans for most of our evolutionary history. Mark Dyble, an anthropologist who led the study at University College London, said: “There is still this wider perception that hunter-gatherers are more macho or male-dominated. We’d argue it was only with the emergence of agriculture, when people could start to accumulate resources, that inequality emerged.” Dyble says the latest findings suggest that equality between the sexes may have been a survival advantage and played an important role in shaping human society and evolution. “Sexual equality is one of a important suite of changes to social organisation, including things like pair-bonding, our big, social brains, and language, that distinguishes humans,” he said. “It’s an important one that hasn’t really been highlighted before.”

Dus mocht je zo’n Mars of Venus type spreken, of iemand die in biologisch/genetische absoluten spreekt om mannelijke overheersing te ”verklaren”, dan mag je die persoon gerust negeren. Of een goed boek te lezen geven.

Vergeten vrouwen komen terug in beeld

Decennia lang stonden de vrouwen anoniem op foto’s van opgravingen van het prehistorische dorp Skara Brae. Het waren toeristen, heette het. Dagjesmensen die het leuk vonden om de beroemde archeoloog Gordon Childe aan het werk te zien.  Nu pas, anno 2019, krijgen de vrouwen een naam. En blijkt dat zij net als Childe archeoloog waren, en als professionals meewerkten aan de opgravingen.

Professor Dan Hicks, van de universiteit van Oxford, gebruikte social media om de vrouwen op de foto’s een identiteit te geven. Via Twitter vroeg hij of iemand de vrouwen herkende. Dat beroep op collectieve wijsheid werkte. Familieleden gaven de namen: Margaret Simpson, die genoemd wordt door Childe in zijn verslag van het onderzoek naar Skara Brae, Margaret Mitchell en Mary Kennedy, afgestudeerde archeologen, en Dame Margaret Cole, die als archeologe werkte voordat ze begon aan een carrière als schrijfster van misdaadromans.

Dat de vrouwen weggezet werden als toeristen is opmerkelijk, omdat de foto’s duidelijke aanwijzingen geven dat ze aan het werk waren. Verblind door de overtuiging dat alleen mannen als archeoloog meewerkten aan de opgravingen van 1929, zag iedereen over het hoofd dat een van de vrouwen gereedschap vasthoudt. En dat er een laag modder op hun stevige schoenen zit, zodanig dat ze overduidelijk dag in dag uit in de kuil hadden gestaan.

Dit geval van ziende blind zijn staat helaas niet op zichzelf. Zo gingen archeologen er decennia lang klakkeloos vanuit dat het skelet in een Vikinggraf van een man moest zijn, als er een zwaard bij lag. Zwaard = man, duidelijk. Pas toen jaren later serieus onderzoek plaats vond naar de skeletten, bleek ongeveer de helft van de graven met zwaard van een vrouw te zijn. Opeens kantelde het beeld – de helft van de stoere Vikingkrijgers was vrouw. Vrouwen deden gewoon mee aan invasies.

Hetzelfde gebeurde in versterkte mate met een beroemde vondst uit Zweden. In de late negentiende eeuw vonden archeologen het graf van een overduidelijk belangrijk persoon. Het skelet lag begraven met twee paarden, prachtig bewerkte schilden, een strijdbijl, zwaarden, pijl en boog. Dit moest wel een grootse Vikingleider (m) zijn geweest. Rond 1970 vond botonderzoek plaats en ontstond voor de eerste keer twijfel. Misschien was het een vrouw. Dat kon niet:

But the grave goods! Forget the physical characteristics of the skeleton itself, the occupant had to be male.

Het duurde tot 2017 voordat verder onderzoek onomstotelijk bewees dat deze Vikingkrijger een krijgster was. Met grote krantenkoppen tot gevolg.

Je vraagt je af hoeveel andere vrouwen de geschiedenis uitgeschreven zijn. Wie kent Gwerful Mechain nog? Deze dichteres uit Wales schreef in circa 1480 een ode aan de vagina, en componeerde een poëtische vloek om vrouwenmishandelaars schrik aan te jagen:

A dagger through your heart’s ire—on a slant
To reach your breast bone
May your knee break, your hand wither
And your weapons go to your enemies.

Je kunt zó de lijn doortrekken van de middeleeuwen naar de Vagina Monologen van Eve Ensler, en werken over mannelijke agressie en (seksueel) geweld tegen vrouwen van de eerste, tweede, derde, vierde, vijfde feministische golf. Zolang de situatie niet fundamenteel verandert, blijven vrouwen protesteren tegen misstanden en minachting. We hebben wat dat betreft een zeer lange geschiedenis van verzet en revolutie.

In ieder geval zorgt de huidige generatie ervoor dat steeds meer vergeten vrouwen terug in beeld komen. Ook in Nederland. Dankzij historica Els Kloek en collega’s beschikken we nu over een overzicht van 1001 vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis. Superhandig als een straatnamen commissie voor de zoveelste keer niet verder komt dan oude witte mannen – het percentage van slechts 12% straten vernoemd naar een vrouw kan probleemloos stijgen naar 50%. Kijk maar in het boek van 1001 vrouwen en het vervolg, 1001 vrouwen uit de twintigste eeuw. Zo krijgen vrouwen opnieuw een gezicht, herinneren we hun namen weer. Els Kloek:

“Vrouwen waren betrokken bij grote gebeurtenissen zoals de kiesrechtstrijd, de Tweede Wereldoorlog, de wederopbouw en de jeugdrevolte. Maar ook minder bekende gebeurtenissen komen aan bod. Zo weten weinig mensen dat Beatrix de Rijk als eerste Nederlandse vrouw in 1911 een vliegbrevet haalde en dat vanaf 1958 een vrouw, Jakoba Mulder, als directrice van de Dienst Publieke Werken jarenlang alle stedenbouwkundige beslissingen in Amsterdam nam.”

Ook in andere landen schrikken mensen wakker. Zo kreeg de Amerikaanse krant New York Times kritiek omdat de door de redactie geschreven overlijdensberichten – in de V.S. een gezaghebbend genre journalistiek – zich voornamelijk op mannen richtte. Alsof vrouwen niks betekenden.

De redactie begon daarop project Overlooked – over het hoofd gezien. Lezers konden kandidaten aandragen voor een postuum bericht over hun leven en werk, en de redactie dook in de eigen archieven. Nu, een jaar later, blijkt dat de rubriek een belangrijke rol speelt in de bewustwording. Mensen zijn alerter op de prestaties van vrouwen, aandacht voor hun rol verbreed je horizon, en het project vergroot de betrokkenheid van lezers bij de krant. Win-win-win. Dat er nog maar vele ontdekkingen mogen volgen.

Traditionele verhalenvertellers zorgen voor gelijkwaardigheid

Verhalen vertellen heeft zichtbare effecten, ontdekten wetenschappers Daniel Smith, Andrea Migliano en een team van de University College London (UCL). Ze leefden een tijdje bij de Agta, jagers en verzamelaars in de Fillipijnen. De verhalen die mensen elkaar vertellen, promoten waarden en normen zoals samenwerking en gelijkwaardigheid. Groepen met meerdere traditionele verhalenvertellers bleken hechter en werkten beter samen dan groepen zonder of met maar een enkele verhalenvertellers, bleek uit hun onderzoek.

 

Smith, Migliano en hun mede-onderzoekers woonden verhalen-vertel-sessies bij, noteerden de inhoud van de verhalen en keken daarna naar het functioneren van verschillende groepen Agta. Veel verhalen gaan over samenwerking en gelijkwaardigheid. Een typisch voorbeeld betreft een oorsprongsmythe over de zon en de maan. De als mannelijk gedefinieerde zon en als vrouwelijk gedefinieerde maan maken ruzie over wie de hemel mag verlichten. De ruzie escaleert tot een gevecht, waarbij beiden even sterk blijken te zijn. Het gevecht lost niets op. Uiteindelijk besluiten ze in overleg het werk te verdelen. Ieder neemt de helft van de tijd voor zijn/haar rekening. De zon verlicht de aarde nu overdag, de maan ’s nachts.

Kinderen krijgen zulke verhalen van jongs af aan mee. Migliano:

“A magic moment was when we listened to the stories told by the elders, with all of the children around us laughing and really paying attention,” Migliano told Seeker, still beaming at the recollection.

De verhalenvertellers krijgen indirect een beloning voor hun inspanning om samenwerking en collectiviteit te versterken in de groep waar ze deel van uitmaken. Ze bleken populair en anderen betrekken hen graag bij het verzamelen van voedsel. Die iets hogere bestaanszekerheid leidde er (ook) toe dat verhalenvertellers gemiddeld iets meer kinderen kregen en dat die kinderen ook iets vaker overleefden tot hun volwassenheid. In die zin heeft goed verhalen vertellen een evolutionair voordeel – een grotere kans dat je je genen door kunt geven, aldus Daniel Smith.

Enfin, vandaar dat ik in dit weblog regelmatig aandacht besteed aan de moderne verhalenvertellers – schrijvers, filmmakers, enzovoorts. De verhalen die we vertellen, hebben effecten op ons wereldbeeld en ons groepsgedrag. Het maakt verschil of verhalen het podium aan één beperkte groep geven, ten koste van alle anderen, óf gelijkwaardigheid en samenwerking tonen.

Vrouwen worden zichtbaar als je goed kijkt

Women Inc lanceerde onlangs de campagne ‘Beperkt Zicht’. Kern van het verhaal: als je uitgaat van stereotiepe beelden over mannen en vrouwen, sla je vaak de plank mis. Je ziet niet wat er is. Voorbeelden te over. Zo classificeerden archeologen een Vikinggraf bij de Zweedse plaats Birka als de laatste rustplaats van een mannelijke krijger, gezien de zwaarden, paarden en andere ”mannelijke” grafgiften. Onderzoek wijst nu echter uit dat die stoere Vikingman een stoere Vikingvrouw is.

Het graf bij Birka was al bekend sinds 1880. De mensen die destijds betrokken waren bij de vondst, concludeerden dat de aanwezigheid van een zwaard duidde op een man. Niet zomaar een man, maar een groot militair leider. Het graf bevatte namelijk ook andere rijke giften, en de skeletten van twee paarden.

De botten van het lichaam verdwenen in een archief en niemand keek er meer naar. Totdat moderne wetenschappers de ontdekking opnieuw onderzochten en iets vreemds opmerkten aan de botten. Ze waren iets te verfijnd en te dun om toe te behoren aan een man. Na verder onderzoek bleek de belangrijke militaire leider inderdaad het vrouwelijke geslacht te hebben.

Deze her-identificatie past in een breder patroon. Er lopen al langer onderzoeken naar de resten van lichamen in Vikinggraven. In 2014 werd bijvoorbeeld bekend dat het bij graven, waarvan wetenschappers eerst zeiden ‘allemaal mannen’, in de helft van de gevallen ging om een vrouw. Ook in deze gevallen zorgden grafgiften voor verkeerde identificaties. Zwaard = man, luidde de regel. Alleen begroeven de Vikingen vrouwen ook met hun zwaarden.

Zelfs als echter duidelijk is of het graf een vrouw of een man bevat, kan het mis gaan. Zo vonden archeologen twee graven met een identieke opzet. De ene, in Gokstad (Noorwegen) bestond uit een schip met daarin allerlei grafgiften en het lichaam van een man. Dat moest een Vikingleider van ongekende statuur zijn, nam men aan. Twintig jaar later vonden mensen in Osburg een ander scheepsgraf, met daarin de lichamen van twee vrouwen. Nu spraken wetenschappers echter niet van een groot leider. Nee, het zou gaan om een koningin die haar status dankte aan haar huwelijk, en die waarschijnlijk met een slavin begraven was.

Oeps, wetenschap, your bias is showing….

Mooi dat wetenschappers vaker terug naar de tekentafel gaan. Botten opnieuw onderzoeken, feiten achterhalen, en minder snel een aanname doen. Want die schoten uit de heup raken meestal kant noch wal.

Archeologen graven godinnen op

Archeologen vonden kort na elkaar op verschillende locaties in Europa beelden van godinnen. Onder andere Çatalhöyük, een zeer oude vindplaats in Turkije, leverde een spectaculaire vondst op: een circa 8000 jaar oude figurine in de beeldtaal, die auteur en onderzoeker Annine van der Meer identificeert als een godin die haar borsten toont in een gebaar van zegening en voeding.

De figurine van Çatalhöyük

Er is meer. In Kurul Kalesi, bij de Zwarte Zee, ontdekten archeologen een paar weken daarvoor ook een beeld van Cybele. In Jordanië groeven archeologen twee beelden van Aphrodite op. In Bangladesh vonden archeologen een 800 jaar oud beeld van mohini, de enige vrouwelijke avatar van de bekendere mannelijke god Vishnu.

Soms krijgen archeologen hulp. Een toeriste op het strand in Kroatië gooide in augustus een hinderlijke steen onder haar badlaken weg. De steek bleek echter bij nadere inspectie een beschadigd beeldje van de Romeinse godin Diana te zijn. Eerder in diezelfde maand augustus trof een vrijwilliger bij opgravingen in Engeland, bij Hadrian’s Wall, een figuurtje aan van de godin Ceres.

Ook leuk: in juni herontdekten medewerkers van een museum een verloren gewaande figurine uit Skara Brae, bij de Orkney Eilanden. Het in de negentiende eeuw gevonden beeldje lag letterlijk in de laatste doos die een medewerker uitpakte. Wat betreft stijl en beeldtaal past de figurine bij twee andere, soortgelijke exemplaren uit het Neolithische tijdperk, gevonden in 2009 en 2010. De lokale bewoners hebben de beeldjes namen gegeven, zoals de Orkney Venus, of de Westray Wife.

Andere keren was het geen beeld, maar ontdekten archeologen in teksten de naam van een godin. Zo werd in augustus bekend dat archeologen de tekst hadden ontcijferd van een 2500 jaar oude Etruskische stele uit een tempel in de Mugello-vallei in Italië. De tekst noemt de naam van de godin Uni. Vanwege die naam en andere vondsten, zoals gouden sieraden en gereedschappen om te weven, denkt het opgravingsteam dat de tempel gewijd was aan deze godin.

Archeologen vinden ook regelmatig een link tussen religie en mensen die actief waren binnen deze religie. Tegenwoordig zijn we dat niet meer zo gewend – de Katholieke Kerk accepteert geen vrouwelijke priesters en pas na afsplitsingen mochten vrouwen uit Protestantse stromingen de kansel betreden.

In het verleden speelden vrouwen echter een belangrijke rol in de godsdienst van hun tijd.  Zo groeven archeologen in Rusland het graf op van een vrouw uit de Bronstijd. Ze droeg een met circa 1500 kralen bestikte jurk en was begraven met de resten van een kind, een bronzen mes, honderd hangers van de tanden van diverse dieren, en een keramieken wierookbrander met zonnetekens erop. Archeologen kenden deze tekens omdat ze ook voorkomen op rotstekeningen in het gebied.

Eerder, in juli, publiceerden archeologen de vondsten in en bij het graf van een vrouw van ongeveer 45 jaar, die zo’n 12.000 jaar geleden leefde in Israel. Gezien de rituele manier waarop ze was begraven en de giften die ze meekreeg, denken ze dat de vrouw de functie van sjamaan vervulde.

Vrouwen en het goddelijke, ze sluiten elkaar niet uit, integendeel. En het is grappig hoeveel mensen opeens in zo’n korte tijd allerlei figurines en godinnenbeeldjes vinden. Je zou er bijna een teken in zien….

Het vrouwelijke gezicht van het hogere

Wow. Net Werner Herzog’s documentaire Cave of Forgotten Dreams gezien, over prehistorische schilderingen in de grot van Chauvet. Behalve de pracht en praal van vele afbeeldingen van paarden, bizons, oerossen en leeuwen, valt ook op dat in het diepste gedeelte van de grot de enige menselijke afbeelding voorkomt. Van een vrouw. In een context die duidt op spirituele zaken. Het is de vrouwelijke kant van god, die volgens historica Annine van der Meer officieel uitgebannen werd, maar nog steeds voortleeft.

Om het evenwicht te herstellen inventariseerde Van der Meer de verschillende types vrouwenbeeldjes uit de prehistorie, die overal opduiken. Het ene type benadrukt de ogen, andere types zitten op een soort troon, anderen zijn verbonden met dieren, weer anderen benadrukken vruchtbaarheidskenmerken zoals borsten, vagina of duidelijk zwangere buiken. De godin heeft vaak een dier bij zich. Katachtigen, roofdieren, of ossen.

Met de opkomst van de landbouw komen steeds vaker associaties met graan en brood voor. Er zijn tekenen die erop wijzen dat die symboliek, met de opkomst van het Christendom, overgeheveld werd naar Jezus, maar ook Maria. Die observatie past bij andere onderzoeken die erop duiden dat de Europeanen van rond het jaar duizend nog steeds godinnen vereerden en het nieuwe geloof niet zomaar overnamen. Misionarissen moesten Maria wel een rol geven, en symbolen van voorgangsters in haar verenigen. Anders slikten mensen de nieuwe religie niet.

Van der Meer gaf ook in eigen beheer een boek uit over de Zeelandse godin Nehalennia. In het Oudheidkundig Museum Leiden kun je altaarstenen zien met beeltenissen van deze inheemse godin. In schoolboekjes of elders lees je nauwelijks iets over haar, maar de symboliek van hond, scheepsroer en mandje met fruit verbindt haar volgens Van der Meer met andere moedergodinnen. De hond linkt haar met de onderwereld, het fruit duidt op vruchtbaarheid, de zittende houding verbindt haar met andere godinnen die ook op banken, krukken en tronen zitten, enzovoorts.

Nehalennia is wat dat betreft geen lokale godin. Ze maakt deel uit van een lange traditie. Die minstens tot de prehistorische grot van Chauvet teruggaat. Van der Meer en anderen proberen die traditie opnieuw zichtbaar te maken, of er in ieder geval meer te weten over te komen. Zie voor meer informatie: Academie PanSophia.

Archeologie geeft vrouwen hun geschiedenis terug

Archeologen hebben de afgelopen tijd verrassende ontdekkingen gedaan, die een tipje van de sluier oplichten over het leven van onze voormoeders. Zo kende Nederland al in de achttiende eeuw een tijdschrift voor een specifiek vrouwelijk lezerspubliek. Legden mensen in kleitabletten de rechten van vrouwen in de Turkse staat Kanesh vast. En kregen Aboriginals in Australië een veel gevarieerder dieet toen vrouwen dingo’s inzetten voor de jacht. Sowieso blijken vrouwen de beste vriend te zijn van hond-achtigen 😉 Zo zijn er meer belangwekkende vondsten…

Archeologische vondsten bewijzen dat dingo’s en honden de beste vriend van vrouwen waren. 

Vrouwen, wat mogen ze wel en niet? Vragen die mensen letterlijk al duizenden jaren bezig houden, blijkt uit opgegraven kleitabletten uit de Turkse staat Kanesh. Volgens de teksten van circa 4000 jaar geleden konden vrouwen zelfstandig handel drijven, met hun eigen zegels, hadden dochters even veel recht op erfenissen als zonen, en konden vrouwen zelf naar de rechter stappen, bijvoorbeeld om van een agressieve man af te komen. Archeologen vonden ook een brief van een vrouw die over haar schoonmoeder klaagt, en een liefdesbrief van een vrouw aan haar man.

Franse archeologen voerden een noodopgraving uit in een klooster, waar straks een congrescentrum verrijst. Ze troffen maar liefst 800 graven aan, met in vijf daarvan een loden grafkist. In één van die ‘luxe graven’ troffen ze de resten aan van Louise de Quengo, Vrouwen van Brefeillac, een weduwe die 350 jaar geleden overleed. De nonnen begroeven haar in haar habijt, met kap, beenwarmers en schoenen. Dat we haar naam weten komt omdat ze een chique reliek droeg. Dat voorwerp bevatte het hart van haar echtgenoot en een opschrift met hun namen.

Bij toeval trof onderzoekster Adrienne Mayor in een slaperig museum in de Amerikaanse stad Mississippi een vaasje of potje uit de Griekse oudheid aan, met een afbeelding van een krijgsvrouwe die op het punt staat om een Griekse tegenstander in een lasso te verstrikken. Ze houdt een strijdbijl gereed om deze man naar de andere wereld te helpen. Wat doet zo’n afbeelding op zo’n pot? Mayor heeft daar wel ideeën over en speculeert:

“The vase would have held a Greek woman’s intimate make-up or jewelry. The images on the box suggest that women enjoyed scenes of Amazons getting the best of male Greek warriors,” Mayor said. According to the researcher, the suspenseful scene of a Greek male about to be lassoed by a powerful foreign warrior woman was exotic and also subversive, a surprising twist on traditional Greek women’s roles.

Vikingvrouwen reisden de wereld rond in de periode van 793 tot 1066 Na Christus, ontdekten archeologen. Uit DNA-monsters blijkt dat vrouwen uit Noorwegen zich vestigden in streken die de Vikingen koloniseerden, zoals de Zwarte Zee en Canada, en hun genen doorgaven aan hun nageslacht aldaar. De genetische erfenis toont ook aan dat vrouwen van de Orkney-eilanden en Western Isles deel uitmaakten van de kolonisten die zich in IJsland vestigden. Zie ook: Invasie van de Vikingvrouwen.

Nederland kende al in de achttiende eeuw een tijdschrift, specifiek gericht op vrouwen. Een medewerker vond het blad, ”De Recensent voor Vrouwen”, per toeval in een depot van de Universiteit Utrecht. Volgens de universiteit staan er serieuze recensies van boeken in, maar ook human interest verhalen. Bijvoorbeeld een artikel over een Parijse vrouw die haar 19e kind krijgt.

De Australische cultuur maakte 4000 jaar geleden een opvallende ontwikkeling door. Opeens treffen archeologen veel gevarieerdere etensresten aan dan daarvoor. Ze denken nu de reden voor die plotselinge culinaire explosie te hebben gevonden: 4000 jaar geleden namen mensen uit Zuid-Oost Azië dingo’s mee in hun vaartuigen. Ze vermeerderden zich snel. Aboriginal vrouwen temden dingo’s en gebruikten ze voor de jacht op kleinere dieren. Voilà, meer eten, meer variatie in het dieet, betere kansen om te overleven.

Behalve met dingo’s namen vrouwen ook het voortouw om honden te temmen en bij zich te houden. Dat blijkt uit de vondst van een bepaalde parasiet in lichamen, aangetroffen in de buurt van het Baikalmeer (Siberië). Je kunt de parasiet alleen oplopen als je in nauw contact staat met honden, dus het betekent iets dat archeologen dit vooral bij vrouwen aantroffen. De Leidse osteoarcheoloog dr. Andrea Waters-Rist denkt dat vrouwen roedels honden beheerden om te gebruiken bij het hoeden van vee, en voor de jacht. Net als hun Australische zusters dus. De hond, de beste vriend van de vrouw!

Feministische theologie krijgt nieuwe steun – Eva was onschuldig

Feministische theologen geven al decennia aan dat veel Bijbelverhalen gezien moeten worden in hun culturele en geschiedkundige context. Vooral voor de positie van vrouwen zou dat een grote verbetering betekenen. De wetenschappelijke analyses die zij voorstaan, kregen van de week nieuwe steun. Een groep taalkundigen bestudeerde oude kleitabletten en kwam erachter dat de Bijbel een zeer negatieve kijk op Eva vertegenwoordigt. De zondeval waar Eva de schuld van krijgt, ontbreekt in oudere versies van het verhaal. De Bijbelse versie is een tijdgebonden weergave.

Oudtestamenticus Marjo Korpel.

De taalkundigen staan onder leiding van oudtestamenticus en kenner van semitische talen Marjo Korpel. Zij spreekt duidelijke taal tegenover de NOS:

Zij vond in Ugaritische kleitabletten duidelijk bewijs dat er een voorloper was van het scheppingsverhaal dat op een aantal cruciale punten is aangepast door de schrijvers van de bijbel.

Aangepast, ja, zo kun je het wel noemen. De Bijbel en het katholieke geloof maakten van Eva een zwaar beladen figuur. Volgens hét verhaal liet ze zich verleiden door een slang, en verleidde vervolgens Adam om samen van een verboden vrucht te snoepen. Prompt volgden de zondeval, vervloekingen waarbij Eva te horen kreeg dat Adam over haar zou heersen, en eeuwenlange tirades tegen vrouwen in het algemeen. Die zouden de erfzonde veroorzaakt hebben en extra schuldig zijn aan alles.

Een ideale zondebok was geboren. Eva symboliseerde de inferioriteit van de vrouw en verexcuseerde daarmee de vrouwenhaat van geestelijken en andere mannelijke autoriteiten. Zij beschuldigden vrouwen van ontembare seksuele lusten, slangachtig gekonkel en heulen met de duivel. Alleen leven als Maria, in de vorm van kuisheid en onderdanigheid aan mannen, kon vrouwen redden. En dan nog bleven ze onder verdenking staan. Met als uitwas de heksenvervolgingen, die al met al in Europa tienduizenden vrouwen de dood injoegen.

Omdat vrouwen zoveel last hadden (en nog steeds hebben) van Eva en zondebok-mechanismen, waren het ook vrouwen die al sinds de vroegste middeleeuwen kritiek hadden op dat wat mensen deden met deze Bijbelse voorstelling van zaken. In haar studie ‘The Creation of a Feminist Consciousness’ signaleert historica Gerda Lerner hoe vrouwen er keer op keer op wezen dat Adam ook verantwoordelijk was voor wat er gebeurde, dat Eva uit een rib werd geschapen en niet uit waardeloze modder, en dat Adam en Eva als gelijkwaardig gezien zouden moeten worden. Vanuit die opvatting zouden vrouwen meer respect verdienen en ook een betere positie in de samenleving in mogen nemen.

Kerkvaders waren niet ontvankelijk voor deze zienswijze. Dat waren ze niet in de middeleeuwen, en dat zijn ze nu ook niet. Maar nog steeds analyseren vrouwen de Bijbel en doen ze onderzoek. De tweede feministische golf gaf aanzet tot talloze nieuwe activiteiten:

ze gingen bijbel, theologie en geschiedenis van het christendom uitleggen en ondervragen op de betekenis voor eigentijdse vrouwen. Met als gevolg een kritische herschrijving en herinterpretatie van geloofsinhouden, teksten en rituelen. […] Dat had op veel fronten effect. Door acties van religieuze feministen werd feministische theologie zelfs een van de eerste “vrouwenstudies”. Het werd binnen de meeste opleidingen nota bene een verplicht vak, dus ook voor predikanten en priesters.

Marjo Korpel maakt deel uit van die eeuwenoude traditie van geleerde vrouwen die de Bijbel kritisch tegemoet treden. Als een belangrijke tekst, die je in een bepaalde context moet plaatsen. Zo bracht ze aan het licht dat Eva in vroegere versies van het verhaal absoluut niet gezien kan worden als een zondige verleidster. In die oudere versies draait het verhaal om een godheid, Adam, die een kwaadaardige godheid bevecht en met behulp van een slang en een vrucht verslagen wordt. Menselijk en sterfelijk geworden geeft een andere godheid hem een vrouw, Eva, zodat beiden via kinderen een vorm van onsterfelijkheid behouden.

In die versie was Eva dus volstrekt onschuldig:

Volgens Korpel zijn de overeenkomsten tussen de kleitabletten en Genesis zo groot, dat ‘vrijwel alles’ erop wijst dat het om dezelfde Adam gaat. “Het wordt nu wel heel moeilijk om de tekst in Genesis letterlijk te lezen, zoals sommige christenen doen.”

Dat dit kan, en dat het niet-letterlijk nemen van Bijbelteksten grote sociale gevolgen heeft, bewijst de geschiedenis. Ooit praatten mensen slavernij goed op basis van de bijbel. Tegenwoordig haalt niemand zich dat nog in zijn/haar hoofd. Een huwelijk tussen twee mannen of twee vrouwen ligt wat lastiger. Het kan nog op tegenstand rekenen, maar steeds meer mensen beseffen dat een verbod met een beroep op de Bijbel écht niet meer kan. Homoseksuele mannen en lesbische vrouwen kunnen in Nederland gewoon trouwen.

Dus waarom zou je het verhaal van Adam en Eva niet van z’n voetstuk mogen halen? Als de genderhierarchie uit het scheppingsverhaal geen ‘door God gegeven’ Waarheid meer is, kunnen vrouwen eindelijk bevrijd worden van de lange, zwarte schaduw van Eva zoals vrouwenhatende mannen haar eeuwenlang afschilderden. Dat dit moeilijk ligt, is omdat Eva nog steeds gebruikt wordt om vrouwen als tweederangs wezens te behandelen. De belangen om de status quo in stand te houden zijn immens. Maar niks is onmogelijk als genoeg mensen een andere betekenis geven aan oude verhalen.

Goed werk, Korpel. Eva is onschuldig. Vrouwen zijn mensen. Hoort zegt het voort.

Japanse archeologen graven paleis koningin op

Japan? Veel mensen denken dan direct aan stoere samurai en strenge keizers, maar ook koninginnen konden grote macht uitoefenen. Die vrouwengeschiedenis van het eiland krijgt nieuwe glans  met de opgraving van de resten van het paleis van koningin Himiko. Waarschijnlijk woonde ook haar opvolgster, koningin Toyo, in dit gebouw. De resten dateren uit de derde en vierde eeuw n.C.

De Hashihaka graftombe dateert ook uit de derde/vierde eeuw, en zou zomaar de laatste rustplaats van Himiko kunnen zijn….

De archeologen deden hun vondst in de buurt van Nara, de oude hoofdstad van Japan. Himiko is de eerste Japanse heerser waarvan we de naam weten. Chinese kronieken schreven over haar en gaven details over haar regeringsperiode in de streek Yamatai. Bovendien zette Himiko de toon voor vrouwen die na haar kwamen.

Pas toen Japan als staat consolideerde en rond de achtste eeuw over ging naar een hiërarchisch systeem, begon de autoriteit van vrouwen af te brokkelen. Ze kregen steeds minder ruimte. Tegen de tijd dat Japanners hun eigen kronieken opstelden, waren koninginnen al een vreemde eend in de bijt geworden:

…in order to establish and authenticate the antiquity of imperial rule, both The Records of Ancient Matters and The Chronicles of Japan present an unbroken line of rule, beginning with the enthronementof Jinmu in about the seventh century B.C.E. Himiko, who lived in the third century, did not fit into the structure of hereditary male rule consecrated in the two texts and therefore was omitted from these official histories.

Himiko verdween eeuwenlang in de vergetelheid. Pas na de tweede wereldoorlog begon Japan de eigen geschiedenis opnieuw met een open blik te onderzoeken. Plotseling doken allerlei vrouwelijke heersers op. Zoals Himiko, maar ook Saimei, die in de zesde eeuw de orde bewaarde tijdens een ernstige droogte, en troepen aanvoerde om strijd te leveren.

Archeologen zijn het er tegenwoordig over eens dat ongeveer evenveel mannelijke als vrouwelijke heersers het tussen de derde en zevende eeuw voor het zeggen hadden. Dat blijkt onder andere uit prominente graven met koninklijke allure, uit die periode. De graven bevatten ongeveer even vaak de resten van een man, als van een vrouw. Met één belangrijk verschil: de oudste koningsgraven bevatten het lichaam van vrouwen.

Vrouwelijk verleden komt tot leven dankzij archeologische vondsten

Op twee verschillende plekken in Italië ontdekten archeologen resten van tempels van godinnen onder de fundamenten van katholieke kerken. In Rome vonden ze, onder de Sant’Omobono kerk, de resten aan van een aan Fortuna gewijde tempel. In Milaan bleek de kathedraal een tempel gewijd aan Minerva te verbergen. Tot slot ontdekte een papyroloog twee nieuwe gedichten van de dichteres Sappho.

Resten van een oude papyrusrol onthullen twee nieuwe gedichten van Sappho.

Archeologen brengen een verborgen, vrouwelijke geschiedenis aan het licht. In Milaan staan ze nog aan het begin van de werkzaamheden. In Rome zijn ze al wat verder. Daar groeven archeologen de resten op van wat waarschijnlijk de oudste tempel van de stad was. In die tijd, de zevende eeuw voor Christus, stroomde de Tiber vlak langs de locatie van de tempel en de huidige Sant’Omobono kerk. De rivier vormde op die plek een natuurlijke haven. De tempel van Fortuna was zodoende het eerste belangrijke gebouw dat zeelieden zagen als ze aan wal gingen.

De locatie is geen toeval. Archeologen hebben vaker gezien dat tempels gewijd aan Fortuna een specifieke functie hadden. Op symbolische wijze heette de godin vreemdelingen welkom. Ze zag ook toe  op een eerlijk verloop van de handel.

Nog meer goed nieuws uit de zevende eeuw voor Christus: in die tijd werkte de dichteres Sappho aan haar indrukwekkende oeuvre. Veel van haar werken gingen in de loop der eeuwen verloren. Onlangs ontdekte een deskundige echter twee nieuwe gedichten.

De eigenaar van een papyrusrol consulteerde Dirk Obbink van de universiteit van Oxford. Hij ontdekte dat de teksten kopieën zijn van gedichten van Sappho. Het eerste gedicht handelt over de zeereis van een man, waarschijnlijk een broer van Sappho. Het tweede gedicht is gericht aan de godin Aphrodite. De papyrusrol dateert van de tweede of derde eeuw na Christus, en werd waarschijnlijk vervaardigt in de Egyptische stad Oxyrynchus. Daar woonde in die tijd een grote groep Grieken.

De Oxyrynchus-rollen zijn op meer manieren van belang. Ze leveren niet alleen nieuwe gedichten van Sappho op, maar werpen ook licht op een periode waarin godinnen door veel mensen aanbeden werden. Onder andere Sophia, symbool van wijsheid, nam een belangrijke plek in. De rol van godinnen verdween pas naar de achtergrond toen het Christendom zich ontwikkelde tot een geïnstitutionaliseerde religie. Op dat moment kreeg een mannelijk godsbeeld de overhand:

Up until 1400BC, citadel settlements are stable. Goddesses – notably in charge of fertility and learning – have a crucial role to play. But as civilisation gets greedy and society more militaristic, these wise women are edged to the sidelines in favour of a thundering, male warrior god. Just the kind of chap to lead raids on neighbouring citadels – a historical fact we witness in the brutalised archaeology and stockpiles of traumatised human remains

Wat archeologische onderzoeken zoals deze ons leren, is dat het goddelijke een vrouwelijke gedaante had en dat iedereen dat normaal vond. Aan godinnen gewijde tempels namen een belangrijke plek in. En bijna drieduizend jaar geleden schreven vrouwen al zulke indrukwekkende gedichten, dat hun werk tot op de dag van vandaag harten sneller doet kloppen. Leve de archeologie, die ons onze geschiedenis terug geeft!

Vrouwen maakten driekwart van alle prehistorische handafdrukken

Vrouwen produceerden de meeste prehistorische handafdrukken in grotten. Dat concluderen wetenschappers van de Pennsylvania State University na onderzoek bij grotten in Spanje en Frankrijk. Omdat vrouwen gemiddeld kleinere handen hebben dan mannen, kun je aan de omvang afleiden met welke sekse je van doen hebt. Driekwart van die afdrukken blijkt van vrouwen te zijn. UPDATE: Australische beambten troffen zeer oude rotstekeningen aan. Ook in dit geval geeft het formaat van handafdrukken aan dat ze afkomstig zijn van vrouwen en kinderen.

Hoofdonderzoeker Dean Snow wijst erop dat de analyse allerlei stereotiepe denkbeelden over mannen en vrouwen in de oertijd onderuit haalt. Hij is niet de eerste die probeert het beeld over de oertijd bij te stellen. Velen gingen hem voor, onder andere de auteurs van De Onzichtbare Vrouw.

Het blijft echter belangrijk werk. Want als populaire bladen en documentaires het hebben over de Paleolithische periode, zo’n 40.000 jaar geleden, tonen ze meestal nog steeds mannen die grottekeningen maken en op mammoeten jagen. Vrouwen houden baby’s vast. Met een beetje geluk mogen ze wat bessen plukken. Snow vindt dat het hoog tijd wordt voor een revolutie in die conservatieve manier van denken:

There has been a male bias in the literature for a long time,” said Snow, whose research was supported by the National Geographic Society’s Committee for Research and Exploration. “People have made a lot of unwarranted assumptions about who made these things, and why.” […] women are as concerned with the productivity of the hunt as the men are,” Snow said. “It wasn’t just a bunch of guys out there chasing bison around.”

De onderzoekers kunnen niet met zekerheid zeggen of het feit, dat de meerderheid van de handafdrukken van vrouwen zijn, ook inhoudt dat zij dús driekwart van de grottekeningen produceerden. Snow ziet dat zelf echter wel als een valide hypothese. De handafdruk zou dezelfde rol hebben kunnen vervullen als de handtekening van de schilder, onderaan zijn werk:

The question Snow gets most often, though, is why these ancient artists, whoever they were, left handprints at all. “I have no idea, but a pretty good hypothesis is that this is somebody saying, ‘This is mine, I did this,'” he said.

Dat idee wint aan kracht als je dit soort tekeningen ziet, zoals de gevlekte paarden in de Pech Merle grot in Frankrijk:

Rondom de paarden staan vrouwelijke handafdrukken, ontdekte Snow. Inderdaad net alsof de makers hun werk signeerden.

Enfin, vrouwen zijn mensen! Mensen kunnen creatief zijn en geweldige muurschilderingen maken. Vrouwen dus ook. Nu, maar ook in het verleden, zelfs in de oertijd. Dus als je weer zo’n afbeelding ziet van louter mannen die in een grot schilderingen maken, bedenk dan dat driekwart van hen vrouw had moeten zijn.

Alice Kober, heldin van Lineair B

Wie ontcijferde het klassieke schrift Lineair B? Geschiedenisboekjes houden het meestal op een man, Michael Ventris. Maar naar nu blijkt had hij nooit had kunnen slagen zonder het werk van Alice Kober. Deze Amerikaanse wetenschapster creëerde de brug waar Ventris uiteindelijk overheen liep. Als ze niet veel te jong gestorven was, zou zij waarschijnlijk zelf de betekenis van deze oude taal achterhaald hebben. Een nieuw boek over de ontcijfering van deze oude Griekse taalvariant geeft haar dan ook eindelijk de eer die ze verdiend heeft.

Kober was bij leven al niet zo bekend, en verdween na haar overlijden prompt in de vergetelheid. Nu pas, ruim zestig jaar later, komt er breed aandacht voor haar prestaties. Dankzij journaliste Margalit Fox. Zij schreef een boek, Het Raadsel van het Labyrinth, over de ontcijfering van het Lineair B, een vroege vorm van het Grieks. En kwam Kober tegen:

Little did I realize six years ago, when I began work on a new book about the decipherment of an ancient script, that I would encounter the greatest backstage player I have ever written about: a woman who helped illuminate a world that flourished 3,000 years ago. The woman was Alice Kober, an overworked, underpaid classics professor at Brooklyn College. In the mid-20th century, though hardly anyone knew it, Dr. Kober, working quietly and methodically at her dining table in Flatbush, helped solve one of the most tantalizing mysteries of the modern age.

Fox vergelijkt Kober met Rosalind Franklin, nog zo’n wetenschapster die de fundamenten legde voor een doorbraak, in dit geval de structuur van DNA, maar daar destijds geen erkenning voor kreeg.

Kober werkte jarenlang aan de ontcijfering van Lineair B, de op Kreta aangetroffen taal uit de Bronstijd. Zonder hulp van computers, en kampend met papierschaarste in de periode van de tweede wereldoorlog, begon Kober de methode achter de raadselachtige symbolen te analyseren. Ze groepeerde tekens, maakte via systeemkaartjes inzichtelijk welke tekens in welke volgordes of groepjes voor kwamen, en maakte patronen duidelijk. Het was een mammoettaak. Duizenden en duizenden uren van geduldig, systematisch overzichten maken.

Maar haar harde werk werd beloond. Ze bereikte een doorbraak:

She spotted groups of symbols that appeared throughout the inscriptions – groups that would start the same, but end in consistently different ways. That was the breakthrough. Kober now knew that Linear B was an inflected language, with word endings that shifted according to use – like Latin, or German or Spanish. Alice Kober was on the verge of deciphering Lineair B. 

De indexkaartjes waarmee Kober cruciale patronen binnen het Lineair B aan het licht bracht.

Een plotselinge ziekte gooide echter roet in het eten. Ze kon niet meer werken en stierf op 43-jarige leeftijd. Twee jaar later kon Ventris de ontknoping van de intellectuele race op zijn naam zetten. Je zou kunnen zeggen dat Kober de sprint naar het doel verzorgde en de voorzet deed, en dat Ventris de bal daarna in het doel kon koppen. Daarmee kwam hij in de canon terecht, terwijl Kober, zoals Fox ontdekte, achter de schermen bleef. Goed dat een journaliste ruim aandacht geeft aan de rol die Kober daarbij speelde, en zichtbaar maakt welke prestatie zij leverde.

Archeologen ontdekken graf belangrijke Maya koningin

Vrouwe K’abel heette ze. In de tijd van de Late Klassieke Mayabeschaving in Guatemala bekleedde ze de positie van militaire gouverneur van het koninkrijk Waka, en droeg de titel Kaloomte, Hoogste Strijder. Archeologen wisten van haar bestaan, maar hebben nu haar graf ontdekt. De vondst kan nieuw licht werpen op de rol van de vrouw bij de Maya, en in het bijzonder de invloed die hooggeplaatste vrouwen konden verwerven.

Jade beeldje uit de graftombe van K’abel.

Om die reden zijn betrokkenen enthousiast over de ontdekking:

De koningstombe toont dat vrouwen in het verleden leiders waren en, zoals het er nu naar uitziet, politieke invloed uitoefenden en de rol van vrouwen in een nieuw tijdperk versterkten’, zei Rosa Maria Chan, de Guatemalaanse onderminister van cultuur en natuurlijk erfgoed.

De hoge status van K’abel blijkt ook uit de locatie van haar graf. Archeologen troffen haar resten aan in een grafkamer in de koningsstad El Peru-Waka, samen met kostbaarheden zoals jade beeldjes en sieraden. In hun persbericht schrijven ze dat deze stad talloze tempels en offerplaatsen kent. De bewoners bleven hun overleden grootheden nog lange tijd vereren in deze sacrale omgeving. Achteraf gezien vinden de archeologen het daarom niet vreemd dat een belangrijk, machtig persoon als K’abel hier begraven werd – ze had voldoende indruk gemaakt op haar onderdanen om offers te ontvangen en herdacht te worden.

Archeologen waren K’abel al tegengekomen op stele’s van de Maya.

Universiteit eert pionier in de archeologie

Ooit gehoord van Dorothy Garrod? Ze was in 1939 de eerste vrouw die een leidende positie kreeg op de universiteit van Cambridge, in een tijd dat Engeland vrouwen nog weerde van universiteiten. Om te verdoezelen dat de universiteit eigenlijk tegen de regels in handelde, spraken mensen haar in correspondentie en officiële stukken aan alsof ze een man was. Garrod voerde baanbrekende opgravingen uit, zette de paleontische tijd op de kaart, en schreef standaardwerken waar wetenschappers nu nog een beroep op doen. Met een tentoonstelling eert Cambridge deze pionier nu.

Dorothy Garrod.

Zoals vrouwen tot op de dag van vandaag nog te horen krijgen, was Garrod’s sekse een groot probleem. En niet alleen omdat vrouwen in 1939 eigenlijk niet benoemd konden worden:

“She was on the edge with new discoveries constantly that were often so fantastic she wasn’t initially believed. She set the agenda of Palaeolithic archaeology in the 20th century.” But she paid a high price for being a trailblazer and was discriminated against for many years. “Many men disliked her; they found her distant and rigid as a professor,” admits Dr Smith. “She broke the seal for generations of women to come but many men could simply not relate to having a woman.”

Garrod liet zich daardoor niet afschrikken. Ze raakte als jonge vrouw geïnteresseerd in archeologie vanwege haar vader, een legerarts die diverse militaire ziekenhuizen leidde op Malta. Dit eiland kent verschillende prehistorische tempels. Na haar opleiding, deels in Frankrijk, bereikte ze haar doorbraak met archeologische opgravingen in Gibraltar. Vanaf dat moment reisde ze de hele wereld rond om opgravingen te doen in Israel, de Levant, Palestina, Syrië, Engeland en Zuid-West Azië.

Behalve talloze wetenschappelijke ontdekkingen droeg Garrod ook op andere manieren bij aan de ontwikkeling van de archeologie. Ze was een van de eersten die op een interdisciplinaire manier te werk ging. Ze gaf vrouwen een actieve rol bij opgravingen, en leerde hen de kneepjes van het vak. Ze zorgde er ook voor dat de universiteit van Cambridge vrouwen serieus ging nemen als wetenschappers.

Garrod leefde van 1892 tot 1968. Hoog tijd dat deze pionier ruim veertig jaar na haar dood de aandacht en erkenning krijgt die ze zeker heeft verdiend.

Dorothy Garrod op latere leeftijd.

Vrouwen droegen al BH’s in de middeleeuwen

Er moest een BBC programma aan te pas komen om publiciteit te genereren voor de vondst, maar het is officieel. Vrouwen droegen al minstens 600 jaar geleden BH’s. Archeologe Beatrix Nutz van de universiteit van Innsbruck vond textiele resten van dit type ondergoed in een middeleeuws kasteel in Nikolsdorf, Tirol. Omdat textiel zo kwetsbaar is, vergaat kleding snel. De wetenschap weet zodoende weinig van de ontwikkeling van (onder)mode. Nutz leverde met haar vondst het wetenschappelijke bewijs dat de BH al eeuwen oud is.

De BH anno 1400 na Chr.

Archeologen treffen niet zo vaak textiele resten aan die nog redelijk in elkaar zitten en goed onderzocht kunnen worden. De ontdekking van Nutz werpt licht op de ontwikkeling van lingerie. Kleding zegt bovendien ook wat over de mores uit een bepaalde tijd:

What this means is that women were wearing bras long before the invention of corsets. So corsets have been revealed as the uncomfortable, restrictive version of bras. Does that mean the middle ages were actually a more liberal time than the corset-obsessed eighteenth and nineteenth centuries? Possibly  — historians have offered a lot of evidence that gay marriage was legal in medieval Europe, too.

Volgens Nutz waren sommige BH’s aan de buitenkant versierd, onder andere met kant. Dit zou een teken kunnen zijn dat het de bedoeling was dat ook andere mensen dan de draagster het kledingstuk mochten zien. Oh, en de BH zoals we die nu kennen, in de moderne uitvoering? We beschikken daarover dankzij het werk van Mary Phelps Jacob. In 1914 vroeg ze patent aan voor haar ontwerpen.

Archeologe doet unieke vondst in Vallei der Koningen

Susanne Bickel van de universiteit van Bazel (Zwitserland) geloofde er nooit iets van dat alles in de Egyptische Vallei der Koningen wel zo’n beetje opgegraven was. En terecht. Begin dit jaar groef de archeologe de graftombe op van een priesteres uit de achttiende dynastie (ruwweg 1500-1200 v. chr.). Danzij de goed bewaarde grafkist en haar mummie kwam het onderzoeksteam achter de naam van de vrouw, Nehemes-Bastet. De ontdekking is belangrijk omdat wetenschappers relatief weinig afweten van deze roerige periode in de Egyptische geschiedenis.

Susanne Bickels, archeologe.

Egypte maakte tijdens de achttiende dynastie moeilijke tijden door. Het land verkeerde in een economische crisis en er waren veel politieke onlusten en conflicten. De mensen hadden weinig tijd voor het in steen uitbeitelen van teksten, of het bouwen van monumenten. Archeologen hebben zodoende minder informatie tot hun beschikking. Het nu gevonden graf werpt een unieke kijk op het leven in die tijd en zal een schat aan nieuwe informatie opleveren, verwacht Bickel.

De afgelopen tijd werkte ze hard aan het interpreteren van haar vondst. Deze analyse begint resultaten op te leveren. Zoals de naam van de vrouw. Die geeft aan dat ze verbonden was met de cultus van de kattengodin Bastet, in haar tijd wijd verspreid in Egypte. Grafteksten vermeldden verder dat haar vader een band had met het grote tempelcomplex Karnak, bij Thebes. Het is zeer waarschijnlijk dat Nehemes-Bastet ook werkzaam was in dit complex. Ze had een belangrijke taak:

Music was a key ingredient in Egyptian religion. Teeter explains that it was believed to soothe the gods and encourage them to provide for their worshippers. Nehemes-Bastet was one of many priestess-musicians who performed inside the sanctuaries and in the courts of the temples. “The hypothesis is that these women would sing, act, and take part in festivities and big ritual processions that were held several times a year,” Bickel says.

Haar titel, zangeres van Amun, versterkt die indruk. Volgens het opgravingsteam staat ‘zangeres van Amun’ voor een erfelijk beroep, waarbij moeders het vak leerden aan hun dochters. Als priesteres en heilige zangeres bekleedden deze vrouwen een eervolle positie in de tempels. Ze deelden ook in de soms zeer behoorlijke inkomsten die de tempels verkregen uit hun bezittingen, zoals land. Vanwege die status was het ook logisch dat Nehemes-Bastet bijgezet wordt in de Vallei der Koningen. Ze genoot respect.

Bickels heeft de resten van de priesteres inmiddels overgebracht naar Luxor. Daar gaat het onderzoek verder. Op de agenda staan een röntgenfoto van de mummie en vier tot vijf jaar onderzoek naar het lichaam, de grafkist, de teksten en voorwerpen. Ook hoopt Bickels meer te weten te komen over de vorige bewoners van het graf waar Nehemes-Bastet lag. Zoals gebruikelijk in het oude Egypte waren graf en kist namelijk hergebruikt.

Unieke vondst werpt nieuw licht op Etruskische cultuur

Het zijn kleine potscherven, maar ze bevatten volgens Amerikaanse archeologen een primeur in het onderzoek naar de Etrusken. Voor het eerst troffen onderzoekers beeltenissen aan van vrouwen die een kind baren. De archeologen deden hun vondst tijdens opgravingen bij Poggio Colla, een vindplaats in de buurt van Florence, Italië. De afbeeldingen zijn circa 2600 jaar oud.

Voorheen waren er alleen afbeeldingen bekend van Etruskische vrouwen als godin, of als deelneemster aan rituelen of feesten. De vondst van de twee afbeeldingen van barende vrouwen werpt een nieuw licht op de cultuur van de Etrusken. Het zegt ook iets meer over Poggio Colla zelf. De vindplaats ligt op de top van een heuvel en had waarschijnlijk een religieuze betekenis. Maar welke?

Archeologen van verschillende Amerikaanse universiteiten werken al langer aan opgravingen bij Poggio Colla. Eerder groeven ze ook al gouden sieraden op, en vondsten die te maken hebben met weven. Dit wees in de richting van vrouwen, hun bezigheden en hun religieuze activiteiten. De afbeeldingen van barende vrouwen versterken die indruk. Wetenschappers beginnen nu de hypothese te vormen dat Poggia Colla een plek was waar vrouwen naartoe gingen om offerandes te brengen of te bidden. Misschien was de plek zelfs wel het heiligdom van een vrouwelijke beschermster of godin.

Dit is natuurlijk nog lang geen vaststaande feiten. Maar de opgravingen gaan door. Nieuwe vondsten zullen vast meer informatie verschaffen over wat de Etrusken zo lang geleden deden op deze bijzondere plek. Meer weten over vrouwen in de Etruskische cultuur? Dan kun je nog steeds naar de expositie Vrouwen van Aanzien in het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden.

UPDATE: Ook io9 besteedt aandacht aan de vondst en verwerkt in het artikel uitspraken van de archeoloog die de potscherven vond:

 

The image is unique because in the classical world, we don’t see a lot of birthing scenes. The real question is if we don’t see these types of birthing scenes anywhere else in classical art, then why is it on this pot? It obviously meant something to the people who were there and who made it.

Oh, en de archeoloog blijkt blind te zijn. Hij heeft de afbeeldingen niet zelf kunnen zien. Wow.

Vrouwen van aanzien, mannen met macht

Hulde voor de bedenker van de titel van een unieke dubbelexpositie over de cultuur van de Etrusken. Die titel, Vrouwen van Aanzien, Mannen met Macht, vat precies het probleem samen waar vrouwen zich eeuwen voor gesteld zagen. Ze hadden misschien wel aanzien, maar hun positie hing af van de mannen met macht. En als het oordeel van hun eigen man of van de omgeving negatief uitviel, raakten ze hun aanzien kwijt en waren ze de klos.

Voorbeelden te over. De Zesde Clan vat het even kort en daardoor ietwat ongenuanceerd samen, maar waar het op neer kwam was dat het tot ver in de negentiende eeuw snel gedaan was met de goede reputatie van een vrouw. Ze hoefde eigenlijk alleen maar de privé sfeer te verlaten en de publieke ruimte op te zoeken, of de omgeving sprak al schande van haar. Zo vinden we het nu heel normaal om gezellig te shoppen, maar op die manier winkelen betekende rond 1900 dat je een vrouw van lichte zeden was. Want alleen hoeren liepen los op straat rond.

In al die gevallen raakte je je aanzien kwijt, en daarmee de kansen op het enige acceptabele leven voor een vrouw: dat van huisvrouw en moeder, financieel en wettelijk ondergeschikt aan een man die zorgde voor het gezinsinkomen en die vrij mocht bewegen op het gebied van politiek, de oorlog en de handel.

De verdeling van de dubbelexpositie over Etruskische mannen en vrouwen laat dit ook goed zien. Het Allard Pierson Museum:

De Etruskische vrouwen, priesteressen en godinnen, hun bijzondere maatschappelijke positie maar ook hun rol als moeder en echtgenote, hun schoonheidsidealen, mode en juwelen staan centraal in Leiden. De Amsterdamse expositie belicht de Etrusken vanuit een mannelijk perspectief, met veel aandacht voor de rijkdom en handelsgeest, het machtsvertoon en het oorlogsgeweld van krijgsheren, priesters en prinsen.

Kortom, het patroon is opnieuw duidelijk. Vrouwen zijn moeder en echtgenote, en/of worden in verband gebracht met religie en schoonheid -vanouds voor vrouwen de traditionele wegen naar een iets hogere status. De Nederlandse hoofdstad is gereserveerd voor de expositie over de Etruskische mannen met hun handel (en daarmee inkomen, rijkdom) en oorlog.

Kopje van een Etruskische vrouw.

Dit is geen kritiek op de samenstellers van de expositie, of de expositie zelf. Integendeel, de Zesde Clan beschrijft dit omdat het de traditionele verhoudingen, die eeuwenlang golden, zo mooi samenvat. Omdat dit weblog vrouwen centraal stelt, willen we juist iedereen aanmoedigen in ieder geval de tentoonstelling in Leiden te bezoeken. Vanaf 14 oktober aanstaande kan iedereen kennis maken met het leven van Etruskische vrouwen.

Een geweldige kans om kennis te maken met een aspect van de vrouwengeschiedenis. Het Oudheidkundig museum toont onder andere prachtige topstukken, waaronder een spiegel met een afbeelding van Paris en Helena, een bijzonder beeldje van een vrouw uit circa 550 voor Chr., en een deksel van een asurn uit ongeveer dezelfde tijd. Kortom, komt dat zien.

Nieuw boek ontmaskert neuro ‘wetenschap’

Omdat mannen en vrouwen in de oertijd dit of dat deden, ligt dat voor eeuwig vast in de hersenen. Dus moeten we anno nu hetzelfde blijven doen,  anders vergaat de wereld. Het is een gesloten, rigide redeneertrant van conservatieve neurowetenschappers, enorm populair gemaakt door Mars en Venus boeken. Andere wetenschappers, zoals Cordelia Fine en Rebecca Jordan-Young,  stelden de denkfouten van dit type theorie al eerder aan de kaak. Ze krijgen nu gezelschap van professor Raymond Tallis van de universiteit van Manchester. In zijn boek Aping Mankind maakt hij gehakt van deze vorm van neurowetenschap.

Een recensent van de Guardian benadrukt dat Tallis niet doet alsof hij dan wel alle antwoorden heeft. Nee, wat Tallis doet is fouten in de logica onthullen, wetenschappelijk bewijs nalopen, en uitpluizen waarop de theoriën van de Mars en Venusdenkers nou eigenlijk op gebaseerd zijn. Opnieuw blijkt dat er dan weinig overblijft van alle luidkeels verkondigde ‘waarheden’:

He does not pretend to explain it, but we can be grateful that he shows up the pretensions of those who think they can, and who reduce the glory of being human to brain circuitry and the survival tactics of early hominids. With erudition, wit and rigour, Tallis reveals that much of our current wisdom is as silly as bumps-on-the-head phrenology.

Deze wetenschapper doet daarmee hetzelfde als Olga Soffer et. al. in het boek De Onzichtbare Vrouw. Hierin gingen wetenschappers na wat we eigenlijk weten over de rollen van mannen en vrouwen in de oertijd. Dat blijkt frustrerend weinig te zijn. Al die ronkende theoriën over de man als jager en de vrouw thuis in de grot met haar kindjes? Die zogenaamd vaststaande situaties, waar de neurodenkers op teruggrijpen om te verklaren waarom vrouwen vooral thuis moeten blijven zitten, blijken droombeelden van negentiende eeuwse mannen die ernstig leden onder vooroordelen en vastgeroeste rolpatronen.

Hoe het dan wel zat in de oertijd? Lastig te achterhalen na miljoenen jaren. Bewijzen ontbreken, of blijken bij nader inzien niet zo solide als eerst gedacht, en aan het einde van de rit zit je met meer vragen dan antwoorden. Net als Tallis overkwam in Aping Mankind. Juist die vragen zijn echter belangrijk. Ze kunnen leiden naar betere vragen, nieuwe antwoorden, meer onderzoek. En het allerbelangrijkste: die vragen en onzekerheden houden de openheid en nieuwsgierigheid in stand. Daar draait het tenslotte om als je goede wetenschap wil bedrijven.

Voor wie meer wil lezen: dit boek van Cordelia Fine is een aanrader.